Hoe herken en verbeter ik de onderstroom in mijn team?

Als teamleider voel je het vaak al voor je het kunt benoemen: die onderhuidse spanning tijdens vergaderingen, de oogblik waarop energie wegstroomt zodra je een bepaald onderwerp aankaart, of de stilte die valt wanneer je om commitment vraagt. Mensen zeggen ja en bedoelen nee – een van de meest voorkomende signalen dat er meer speelt onder de oppervlakte. Deze onderstroom, het onzichtbare deel van teamdynamiek dat bestaat uit emoties, overtuigingen, spanningen, loyaliteiten, onuitgesproken verwachtingen of oude pijn, bepaalt vaak meer over het succes van je team dan alle strategieën en processen samen.

Wanneer teams vastlopen, ontstaat er een vreemde paradox: iedereen weet dat het beter kan, maar niemand lijkt de eerste stap te durven zetten. Het vreemde is vaak dat als je mensen in zo'n situatie vraagt wat er aan de hand is en wat hun intenties zijn dat er niemand is die dit wil, maar op de een of andere manier houden mensen elkaar in de greep. Dit artikel helpt je om die greep te doorbreken en de onderstroom van obstakel naar bondgenoot te transformeren.

Wanneer de onderstroom de overhand krijgt

Herken je deze situaties? Je team heeft alle benodigde expertise, de doelen zijn helder, maar toch voelt alles als zwemmen tegen de stroom. Er wordt keihard gewerkt, maar het voelt als ploeteren. De energie stroomt niet. Beslissingen die in vergaderingen worden genomen, worden in de praktijk niet uitgevoerd. Of erger nog: er ontstaan steeds meer informele gesprekjes op de gang, cynische opmerkingen en een sfeer waarin niemand meer echt durft te zeggen wat hij denkt.

Deze signalen wijzen op een negatieve onderstroom die je team gevangen houdt. Dit heeft (grote) invloed op het werkklimaat, de samenwerking en het welzijn van medewerkers. Het goede nieuws? Deze dynamiek is niet onomkeerbaar. Door te leren hoe je de onderstroom kunt herkennen en bespreekbaar maken, transformeer je verborgen weerstand naar zichtbare samenwerking.

De signalen leren lezen: wanneer spreekt de onderstroom?

De kunst van onderstroommanagement begint bij het ontwikkelen van een scherper oog voor wat zich onder de oppervlakte afspeelt. Iedereen kan leren de onderstroom te herkennen door goed te observeren. Je kunt vaak aan kleine dingen merken dat er iets speelt. Zoals een onderlinge blik, fronsen, zuchten, een cynisch grapje, geroddel of een vergadering die niet lekker loopt.

Let eens bewust op deze patronen tijdens je volgende teammeeting: Wie neemt initiatief en hoe reageert de groep daarop? Wie er wel en niet initiatief neemt, en wat daar wel en niet mee gedaan wordt; het zegt veel over de verdeling van invloed en energie in het team. Zijn er mensen die hun laptop als schild gebruiken? Zie je dat teamleden zich terugtrekken in een overleg doordat ze stiller worden en zich niet echt meer uitspreken?

Soms is de onderstroom nog subtieler zichtbaar: Onderstroom wordt ook zichtbaar als mensen iets zeggen, terwijl zij non-verbaal iets totaal anders communiceren. Je vòelt gewoon dat niemand er echt achter staat. Die momenten waarop iedereen knikt, maar je intuïtie vertelt je dat er weerstand is – vertrouw daar op. Als je voelt dat er iets speelt dan is het 99 van de 100 keer ook zo. Vertrouw op je onderbuik gevoel.

De drie wetmatigheden die je team gevangen houden

Systemisch onderzoek heeft drie fundamentele patronen blootgelegd die in elke onderstroom werkzaam zijn. Het begrijpen van deze wetmatigheden helpt je om van reactief naar proactief teamleiderschap te stappen.

Wetmatigheid 1: Wat je buitensluit, wint aan invloed
Weerstand is vaak geen verzet tegen vernieuwing, maar eerder het beschermen van iets kostbaars. Mensen zijn niet principieel tegen verandering – ze zijn loyaal aan wat werkte, bang om iets waardevols te verliezen, of onzeker over hun plek in de nieuwe situatie. Wanneer je bepaalde stemmen, emoties of ervaringen wegduwt, komen ze via de onderstroom terug – vaak sterker dan voorheen.

Wetmatigheid 2: Een verstoorde ordening roept om verheldering
Wanneer onduidelijk is wie waarvoor verantwoordelijk is, of wanneer formele en informele macht botsen, ontstaat er onrust. Je ziet dit terug in teams waar niemand echt de leiding neemt, of in organisaties waar iedereen weet dat de 'echte' beslissingen ergens anders worden genomen.

Wetmatigheid 3: Een disbalans wil zich herstellen
De onderstroom streeft altijd naar evenwicht. Wanneer er een onevenwichtigheid ontstaat – bijvoorbeeld in geven en nemen, of tussen verschillende afdelingen – zal het systeem proberen dit te corrigeren, vaak op manieren die je niet verwacht.

Van signalen naar gesprek: de onderstroom bespreekbaar maken

Het herkennen van signalen is één ding, er iets mee doen is een ander verhaal. Dit is niet altijd makkelijk, omdat het vaak gaat om gevoelige onderwerpen die diep onder de oppervlakte liggen. Het bespreekbaar maken van de onderstroom vereist moed om eerlijk te zijn over wat er speelt, en kwetsbaarheid om je eigen gevoelens en ervaringen te delen.

Begin met het benoemen van je eigen waarnemingen zonder meteen oorzaken of oplossingen aan te dragen. Alles wat je opvalt, kun je gebruiken om met de groep in gesprek te gaan: je hoeft daarbij geen conclusies te trekken en al helemaal geen oordeel te hebben. Geef gewoon je observaties terug en kijk eens hoe de groep reageert. Eigenlijk geef je de groep gewoon feedback.

Probeer eens deze opening: "Ik merk dat we allemaal hebben geknikt bij het voorstel, maar ik voel nog wat aarzeling in de groep. Herkennen jullie dit? Waar denken jullie dat dit over gaat?" Maak oogcontact met je collega's en durf lange stiltes te laten vallen. Soms heeft de groep even tijd nodig om na te denken over datgene wat jij inbrengt. Als de stilte maar lang genoeg duurt, wordt deze ongemakkelijk en is er altijd wel iemand die deze wil doorbreken.

Praktische interventies voor onderstroommanagement

Als je eenmaal zicht hebt op wat er in de onderstroom speelt, kun je gericht interveniëren. Onderstroom management betekent: leren herkennen wat zich in die diepere laag afspeelt, en daar betekenis aan geven zonder het meteen te willen oplossen. Hier zijn vier krachtige benaderingen:

1. De systemische vraagstelling
Stel vragen die het systeem zelf aan het werk zetten: "Wat is er nodig om dit team weer energie te geven?" Of: "Als we over een jaar terugkijken op deze periode, wat willen we dan kunnen zeggen over hoe we dit samen hebben aangepakt?"

2. De rollencheck
Kijk naar de rollen en posities in het team. Wie neemt onbewust een leidersrol over? Wie zit op een plek die niet past? Door de juiste ordening aan te brengen, kan de energie weer gaan stromen.

3. Het verleden een plek geven
Wanneer je het verleden erkent en een waardige plek geeft, maak je ruimte voor de toekomst. Negeer je belangrijke elementen uit het verleden, dan blijven deze in de onderstroom invloed uitoefenen.

4. De lichamelijke check-in
Verandert je ademhaling? Voel je spanning, warmte, kippenvel? Het lichaam pikt signalen uit de onderstroom vaak eerder op dan het hoofd. Leer je eigen reacties als kompas te gebruiken voor wat er in het team speelt.

Wanneer professionals zwijgen: het doorbreken van de stilte

Een van de meest hardnekkige vormen van negatieve onderstroom is het zwijgen. Teams waar mensen belangrijke informatie voor zich houden, kritiek onderdrukken of risico's niet benoemen. Deze subtiele signalen – en soms minder subtiele signalen – kun je herkennen. Belangrijk om te weten is dat iedereen kan signaleren: werkgever, leidinggevende, HR en medewerker.

Gytha Heins identificeert in haar onderzoek drie veelvoorkomende signalen van een zwijgende onderstroom: Roddelen: er wordt veel over elkaar gepraat in plaats van met elkaar · Mentale afwezigheid: tijdens vergaderingen of discussies haken mensen regelmatig mentaal af · Tegenwerking: collega's werken elkaar tegen in plaats van samen te werken

Het doorbreken van dit patroon vraagt om het creëren van psychologische veiligheid – een omgeving waarin mensen zich vrij voelen om kritische vragen te stellen en zorgen te uiten. Een open communicatiestijl en veilige organisatiecultuur verkleinen de negatieve impact van de onderstroom en bevorderen ontwikkeling en verandering.

Het cultiveren van een gezonde onderstroom

Het uiteindelijke doel is niet het elimineren van de onderstroom – dat is onmogelijk – maar het cultiveren van een gezonde onderstroom die je team ondersteunt in plaats van belemmert. Als die regels en overtuigingen prettig en functioneel zijn, is dat fijn. En als ze belemmerend of disfunctioneel zijn, dan kun je als teamcoach het team helpen om de onderstroom te begrijpen en te beïnvloeden.

Een gezonde onderstroom herken je aan verschillende kenmerken: mensen durven kwetsbaar te zijn, conflicten worden constructief aangegaan, er is ruimte voor verschillende meningen, en de energie in het team voelt ondersteunend in plaats van uitputtend. Een zichtbare en bespreekbare onderstroom levert veel op: open communicatie, snellere afstemming, heldere besluitvorming en meer vertrouwen in teams. Daarmee vormt het de basis voor een gezonde organisatiecultuur waarin medewerkers zich veilig, gewaardeerd en verbonden voelen.

Dit proces vraagt geduld en volharding. Als je zelf middenin een situatie zit, kan het moeilijk zijn de onderstroom te duiden of om deze bespreekbaar te maken. Je moet een gewoonte doorbreken, wat aanvankelijk voelt als roeien tegen de stroom in. Maak een eerste begin door ermee aan de slag te gaan. Je zult zien dat je stap-voor-stap een geoefend oog ontwikkelt om de signalen op te vangen.

Onderstroommanagement als leiderschapsvaardigheid

De toekomst van leiderschap ligt in het beheersen van beide stromen: de zichtbare bovenstroom van processen en resultaten, én de onzichtbare onderstroom van relaties en emoties. Alles goed doen in de bovenstroom is niet meer genoeg. Onderstroommanagement vraagt eerst: wat zegt dit gedrag over de kwaliteit van verbindingen in ons team?

Als leider word je gevraagd om een nieuwe vorm van professionaliteit te ontwikkelen – een die ruimte maakt voor intuïtie, voor het onzekere, voor het niet-controleerbare. Werken met de onderstroom begint bij het ontwikkelen van een andere manier van waarnemen. Niet sneller of slimmer, maar juist trager, opener en met meer ruimte voor wat zich aandient.

Dit betekent niet dat je als leider therapeut wordt, maar wel dat je leert herkennen wanneer onderliggende dynamieken je team belemmeren. Je ontwikkelt een vaardigheid die steeds belangrijker wordt in een tijd waarin technische oplossingen niet meer voldoende zijn voor complexe menselijke uitdagingen.

Concrete stappen voor morgen

Waar begin je als je de onderstroom in jouw team wilt verbeteren? Start klein, maar start wel. Hier zijn drie actiepunten die je morgen al kunt toepassen:

1. Ontwikkel je observatievermogen
Neem bewust waar tijdens je volgende teamoverleg. Let op energieverschuivingen, lichaamstaal en wat er níet wordt gezegd. Maak aantekeningen voor jezelf over patronen die je ziet.

2. Begin met benoemen, niet oplossen
Als je signalen waarneemt, benoem ze zonder direct naar oplossingen te zoeken. "Ik merk dat de energie in de groep verschuift als we dit onderwerp bespreken. Herkennen anderen dat ook?"

3. Creëer veiligheid door kwetsbaarheid te tonen
Deel je eigen onzekerheid of twijfels over teamsituaties. Het vraagt moed om uit te spreken wat je op je hart hebt. Je doorbreekt een patroon, de gewoonte en het voelt eerst even als roeien tegen de stroom. Tegelijkertijd ben je trouw aan jezelf.

Onthoud: Het loont om er wel meteen aandacht aan te geven. Wat er ook speelt, juist als je er niets mee doet, wordt het vaak alleen maar groter. Dit kost je uiteindelijk veel meer tijd en energie dan als je de signalen meteen had geadresseerd.

Van tegenwerking naar samenwerking

Het herkennen en verbeteren van de onderstroom in je team is geen eenmalige actie, maar een continue vaardigheid die je ontwikkelt. Door structureel aandacht te geven aan wat er onder de oppervlakte speelt, voorkom je dat kostbare energie verloren gaat aan onuitgesproken spanningen en misverstanden. Er ontstaat ruimte om je interne processen te verbeteren, een positieve werksfeer te creëren, samenwerking te verbeteren én het personeelsverloop zal verminderen.

De investering die je doet in het begrijpen van je team op dit diepere niveau, betaalt zich dubbel en dwars terug. Teams die hun onderstroom hebben leren kennen en managen, vertonen meer veerkracht, creativiteit en onderlinge verbinding. Ze worden robuuster in tijden van verandering en effectiever in het bereiken van hun doelen.

De onderstroom transformeren van een verborgen belemmering naar een zichtbare bondgenoot – dat is de essentie van modern teamleiderschap. En het begint met de moed om te kijken naar wat er werkelijk speelt onder de oppervlakte van je team.

Verantwoording

Deze vraag is gesteld door een bezoeker op onze website. Het doel van deze pagina is om vakkennis – met name boeken – aan te bevelen die het beste passen bij deze vraag over het herkennen en verbeteren van de onderstroom in teams.

Managementboek verdiept zich al meer dan 30 jaar in vakliteratuur en gebruikt nu ook AI om de opgebouwde kennis op een relevante en persoonlijke manier uit te serveren. Alle aanbevolen boeken zijn zorgvuldig geselecteerd op basis van hun bijdrage aan het beantwoorden van deze specifieke teamleiderschapsvraag.

Ook jij kunt jouw managementvraag stellen op managementboek.nl/uitdaging_oplossing en wij voegen deze binnen één dag toe aan onze kennisbank. Zo help je niet alleen jezelf, maar ook andere professionals die met vergelijkbare uitdagingen worstelen.